به هرگونه شکاف در پوست یا بافت عمیق زخم گفته می‌شود. در این موارد معمولاً پوست به خودی خود به سرعت بهبود پیدا می‌کند. به زخم‌هایی که به راحتی بهبود پیدا نمی‌کنند، زخم‌های مزمن گفته می‌شود. این گونه زخم‌ها برای بهبودی نیاز به مراقبت ویژه‌ای دارند. این زخم‌های مزمن می‌توانند ناشی از موارد زیر باشند:
- زخم‌های جراحی که مجدداً باز می‌شوند.
- پوستی که بر اثر فشار بیش از حد روی ناحیه استخوانی شکافته شده باشد. (زخم بستر یا زخم فشاری)
- آسیب دیدگی پاها در اثر گردش خون ضعیف. (زخم‌های شریانی یا وریدی)
- زخم‌های ناشی از دیابیت.(زخم دیابتی)
زخم‌های مزمن: علل ایجاد و روش‌های درمانی
زخم‌هایی که التیام نمی‌یابند می‌توانند منجر به بروز عفونتهای جدی و درد شدید شوند. همچنین ممکن است درمان این زخم‌ها نیازمند بستری شدن بیمار باشد. مراقبت جامع و اصولی از زخم می تواند به تسهیل و تسریع بهبودی انواع مختلف زخم، از جمله زخم‌های فشاری، دیابتی و سایر زخم‌های غیر قابل التیام، کمک کند.
شایع ترین علل بروز زخم های مزمن
درصورتی که زخم پس از گذشت شش هفته بهبودی کامل نیافته باشد، به آن زخم مزمن یا غیر قابل التیام می گویند. علت این امر معمولا بیماری‌ها یا اختلالات زمینه‌ای است که باید با مراقبت‌های پزشکی و درمان‌های دیگر آنها را برطرف یا کنترل کرد. برخی از شایع‌ترین علل زمینه‌ای ایجاد زخم‌های مزمن به شرح ذیل است:
- بیماری‌های عروقی (بیماری‌های شریان محیطی)
- کم تحرکی
- واردشدن ضربات مکرر به محل زخم
- باکتری‌های مولد عفونت (استافیلوکوکوس اورئوس)
- ادم (تورم)
شایع‌ترین زخم‌های مزمن شامل زخم‌های وریدی، زخم‌های شریانی، زخم‌های دیابتی و زخم‌های فشاری هستند.
زخم‌های وریدی و شریانی
زخم‌های وریدی در اثر آسیب دیدن ورید ایجاد می شوند. این وریدها معمولا سیاهرگ‌های پا و مچ پا هستند. وریدهای واریسی و همچنین نارسایی مزمن وریدی نیز می توانند سبب بروز زخم وریدی شوند.
زخم‌های شریانی که به زخم‌های ایسکمیک نیز معروف هستند، به دلیل کمبود خون غنی از اکسیژن در اندام‌های تحتانی ایجاد می‌شوند. به دلیل محروم ماندن ناحیه‌ی موردنظر از جریان خون کافی، پوست و بافت‌های زیرین آن شروع به مردن و خونمردگی می‌کنند. این امر منجر به بروز زخم باز می‌شود.
زخم‌های دیابتی
احتمال بروز زخم‌های مزمن در بیماران دیابتی حدود 15 الی 25 درصد است. علت امر این است که دیابت (گلوکز بالای خون) سبب سفت شدن شریانها و تنگ شدن عروق خونی می شود. در نتیجه، گردش خون ضعیف شده و توانایی گلبولهای قرمز و سفید خون برای حرکت به محل زخم محدود می شود.
دیابت همچنین می تواند سبب بروز نوروپاتی محیطی (آسیب عصبی) در پا، زانو و بخش‌های تحتانی پا شود. در این حالت، بیمار تا حدودی دچار بی‌حسی شده و خطر بروز زخم در اندام تحتانی افزایش می‌یابد.
به علاوه، بروز التهاب و مشکلات سیستم ایمنی بدن – که هر دو جزو عوارض جانبی دیابت هستند – می‌توانند منجر به کندشدن بهبود زخم شوند.
افراد دیابتی باید به صورت منظم و دوره‌ای، برای معاینه زخم‌ها، به خصوص زخم‌های واقع در قسمت پایین پا، مچ و قسمت‌هایی که در معرض دید نیستند، به پزشک مراجعه نمایند. نکات مربوط به مراقبت از پای دیابتی، از جمله استفاده روزانه از مرطوب کننده، جوراب و کفش مخصوص، می تواند خطر بروز زخم در پای افراد دیابتی را کاهش دهد.
زخم‌های فشاری
زخم‌های فشاری – که به آنها زخم بستر نیز می‌گفتند – آسیب‌هایی هستند که در اثر واردشدن فشار، اصطکاک و رطوبت طولانی مدت در بخشی از بدن ایجاد می شوند. معمولا زخم‌های فشاری در نواحی دارای برجستگی استخوانی، مانند پاشنه، مچ، دنبالچه و باسن پدید می‌آیند.
هنگامی که بخشی از بدن به صورت طولانی مدت در تماس با سطوحی مانند تخت یا صندلی باشد، خون رسانی به آن ناحیه کاهش می‌یابد. با گذشت زمان و کمبود خون غنی از اکسیژن، سلولهای ناحیه موردنظر می‌میرند و پوست شروع به له‌شدگی و تجزیه (Break down) می‌کند.
زخم‌های فشاری درمان‌نشده نگرانی جدی محسوب می‌شوند. اگر این زخم‌های فشاری درمان نشوند، می توانند به لایه‌های عمیق‌تر پوست از جمله ماهیچه و استخوان‌ها برسند. این امر می تواند پدیدآورنده‌ی زخم‌های بزرگ و بازی شود که به عمیق‌ترین ساختارهای بدن نیز نفوذ کرده و آن را در معرض محیط بیرون از بدن (زخم باز) قرار می‌دهند. به علاوه، زخم فشاری درمان نشده می‌تواند منجر به بروز استئومیلیت (عفونت استخوان) یا بیماری سپسیس و همچنین سایر عوارض جانبی مختص زخم‌ها شود.
زخم‌های فشاری در هر سنی پدید می‌آیند. اما احتمال بروز آنها در افراد بالای 70 سال که محدودیت حرکتی دارند، بیشتر است.
اضافه وزن، در تخت ماندن به صورت طولانی مدت به دلیل بیماری و آسیب‌دیدگی، بی‌اختیاری در دفع ادرار و مدفوع و بیماری‌هایی مانند دیابت جزو مواردی هستند که خطر ابتلا به زخم‌های فشاری را افزایش می‌دهند. افرادی که تغذیه نامناسب دارند نیز در معرض خطر بیشتری هستند.
زخم فشاری نیازمند مراقبت‌های پزشکی فوری است.
چرا بعضی از زخم‌ها سریع بهبود پیدا نمی‌کنند؟
گاهی اوقات باکتری‌ها (میکروب‌ها) مشکل ساز می‌شوند. با وجود زخم باز، ورود باکتری های به پوست راحت‌تر می‌شود.
به باکتری‌هایی که وارد زخم می‌شوند آلودگی گفته می‌شود.
- اگر باکتری‌ها وارد زخم شوند اما تولید مثل نکنند و باعث بروز مشکلی نشوند، در این صورت به آنها کلونی گفته می‌شود.
- عفونت یعنی باکتری‌ها در حال تولید مثل هستند، بنابراین تعداد زیادی از آنها وجود دارد. آنها به بافت نرم حمله می‌کنند و از بهبودی جلوگیری می‌کنند.
برخی از عواملی که سرعت بهبود زخم را کم می‌کنند:
- تغذیه ضعیف
- وجود بیماری‌هایی مانند دیابت، بیماری‌های کبد، کلیه‌ها و ریه‌ها
- برخی از درمان‌ها مانند شیمی درمانی و پرتونگاری
- سیگار کشیدن
- چاقی
نحوه درمان زخم‌های مزمن
بهترین راه برای جلوگیری از بروز زخم‌های مزمن، سرعت بخشیدن به فرآیند طبیعی بهبود زخم است. همه زخم‌ها به یک روش بهبود پیدا می‌کنند. در ابتدا، بافت قرمز رنگی در زیر زخم ایجاد می‌شود. سپس پوست جدید از لبه‌های زخم رشد می‌کند و بافت قرمز را می‌پوشاند. اگر شرایط مناسب باشد زخم شما به سرعت بهبود پیدا می‌کند. شرایط مناسب یعنی زخم را تمیز، گرم و مرطوب نگه دارید. در زیر به آنچه باید انجام دهید اشاره می‌کنیم:
- دست‌هایتان را بشویید. مهم‌ترین کاری که برای جلوگیری از ابتلا به عفونت باید انجام دهید شستن دست‌ها است. برای اینکار از صابون و آب یا دستمال‌های الکلی استفاده کنید. حتماً قبل و بعد از لمس کردن زخم دست خود را بشویید.
- یک پانسمان تمیز روی زخم قرار دهید. پانسمان از ورود میکروب جلوگیری و از زخم در مقابل آسیب بیشتر محافظت می‌کند. همچنین پانسمان به جذب مایعاتی که از زخم خارج می‌شود کمک می‌کند.
- مراقب باشید. از زخم در مقابل تروما یا آسیب بیشتر محافظت کنید. اجازه ندهید چیز دیگری به زخم برخورد کند.
- غذای خوب بخورید. غذای خوب به بدن شما برای بازسازی کمک می‌کند.
- اگر زخم شما روی پا قرار دارد، سعی کنید در هنگام دوش گرفتن آن را بپوشانید تا آب از نقاط بالایی بدن به آن نرسد.
عوض کردن پانسمان زخم‌های مزمن
قرار دادن پانسمان‌های تمیز روی زخم می‌تواند به بهبود آنها کمک کند. می‌توانید از پزشک یا پرستار بخواهید که نحوه عوض کردن پانسمان را به شما آموزش دهد. آنها به شما خواهند گفت برای پانسمان کردن از چه چیزهایی استفاده کنید.
آماده شدن برای عوض کردن پانسمان
- اطراف خود را تمیز کنید.
- این لوازم را به همراه داشته باشید: دستکش، پد یا گاز، نوار چسب، قیچی، دارو، محلول ضدعفونی کننده، کیسه پلاستیکی، پانسمان جدید.
مراحل عوض کردن پانسمان قدیمی
- دست‌های خود را با صابون یا مواد ضدعفونی کننده بشورید.
- در صورت نیاز از دستکش استفاده کنید.
- پانسمان را به آرامی از روی پوست بردارید. اگر پانسمان به پوست چسبیده بود، لبه‌های آن را با پد گازی مرطوب یا دستمال حوله‌ای مرطوب، خیس کنید تا از پوست جدا شود.
- پوست اطراف بانداژ را با دست نگه دارید. به آرامی پانسمان یا چسب را جدا کنید. به جای کشیدن چسب به سمت بالا، چسب را به اطراف بکشید تا جدا شود.
- لبه‌های پانسمان را به سمت مرکز زخم بکشید و سپس به آرامی آن را از روی زخم بردارید.
- اگر پانسمان به زخم چسبیده بود، با محلول نمکی یا ضدعفونی کننده آن را مرطوب کنید تا از زخم جدا شود.
- به آرامی پانسمان قدیمی در یک کیسه پلاستیکی بیاندازید. کیسه را در یک کیسه دیگر قرار دهید و آن را دور بیاندازید.
- دستکش را در بیاورید و دست را بشویید.
زخم را تمیز کنید
زمانی که پانسمان را برداشتید، ممکن است یک لایه ضخیم، زرد رنگ و چسبناک روی زخم خود ببینید. این چیز خوبی است و نشان دهنده این است که پانسمان توانسته با مرطوب نگه داشتن زخم به بهبود آن کمک کند. قبل از قرار دادن پانسمان جدید این لایه زرد رنگ را از روی زخم بشویید. برای این کار مراحل زیر را دنبال کنید:
- دستکش جدید بپوشید
- حوله‌ای زیر زخم قرار دهید
- گاز اسفنجی یا پد را با آب یا محلول نمکی مرطوب و زخم را تمیز کنید.
- از وسط زخم شروع کنید. به صورت دایره‌ای تا 3 سانتی متر اطراف زخم را تمیز کنید. از لبه‌های خارجی زخم به سمت داخل حرکت نکنید تا میکروب‌ها پخش نشوند.
- هر مایعی که از زخم خارج می‌شود را تمیز کنید.
- در صورت نیاز گاز را عوض کنید.
- یک بار دیگر مراحل را تکرار کنید تا زخم کاملاً تمیز شود.
- گازها را در کیسه بیاندازید.
- پوست اطراف زخم را با حوله تمیز خشک کنید.
- بافت جدید در زیر زخم باید صورتی یا قرمز روشن باشد تمیز و براق به نظر برسد. مواظب باشید این بافت از بین نرود زیرا بسیار نازک است و منجر به خونریزی خواهد شد.
قرار دادن پانسمان جدید
- پانسمان جدید را از گوشه‌های آن بردارید و به اندازه نیاز ببرید.
- مقداری کرم محافظ پوست به پوست افراد زخم بمالید.
- به آرامی پانسمان را در مرکز زخم قرار دهید.
- با چسب پانسمان محکم کنید.
- دست خود را بشویید
ساخت محلول نمکی
- یک ظرف اصلی و یک ظرف برای ترکیب مواد انتخاب کنید. آنها را به خوبی بشویید یا 5 دقیقه بجوشانید.
- از 4 فنجان آب مقطر یا 4 فنجان آب شیر جوشیده استفاده کنید. از آب چاه یا آب دریا استفاده نکنید.
- 2 قاشق غذا خوری نمک به آب اضافه کنید.
- آب و نمک را به خوبی مخلوط کنید.
- قبل از استفاده بگذارید محلول در دمای اتاق خنک شود.
شما می‌توانید محلول نمکی را در یک ظرف پلاستیکی یا شیشه‌ای تمیز بریزید و در دمای اتاق نگه داری کنید. این محلول تا یک هفته قابل استفاده خواهد بود. بنابراین تاریخ را روی ظرف بنویسید.
چه زمانی به کمک پزشک نیاز خواهیم داشت؟
بروز علائم زیر در زخم‌های مزمن نشان دهنده ایجاد عفونت و نیاز شما به پرستار یا پزشک خواهد بود:
- تب و لرز، حالت تهوع یا استفراغ
- افزایش درد در محل زخم
- قرمزی یا تورم در اطراف زخم یا گسترش زخم
- حساسیت در محل زخم یا اطراف آن
- وجود بوی ناخوشایند حتی بعد از تمیز کردن زخم
- هر گونه تغییر در رنگ و مقدار ترشحات زخم
خوردن غذای سالم به درمان زخم‌های مزمن کمک می‌کند.
وجود زخم‌های مزمن باعث می‌شود تا بدن شما مواد غذایی بیشتری مصرف کند. به همین دلیل برای بهبود زخم‌های مزمن بدن شما به کالری و مواد مغزی بیشتری نیاز دارد. اگر به اندازه کافی مواد غذایی مناسب مصرف کنید، زخم‌ها سریع‌تر بهبود می‌یابند. برای تقویت بدن خود برای مقابله با زخم‌های مزمن به مواد غذایی زیر نیاز خواهید داشت:
- پروتئین. پروتئین ماده اولیه برای ترمیم ماهیچه‌ها و پوست به حساب می‌آید و همچنین در تقویت سیستم ایمنی بدن نقش دارد. به همین دلیل روزانه باید 3 تا 4 وعده پروتئین مصرف کنید (هر وعده بین 80 تا 100 گرم). منابع خوب پروتئین شامل موارد زیر است:
- گوشت بدون چربی حیوانات مانند گوشت گاو، مرغ و ماهی
- لوبیا خشک، نخود فرنگی و عدس
- آجیل، کرده بادام زمینی و تخمه‌ها
- پنیر، ماست و تخم مرغ
- کربوهیدرات، کربوهیدرات‌ها انرژی لازم برای بهبودی بدن را تأمین می‌کنند:
- نان و غلات سبوس دار
- سیب زمینی، برنج، ماکارونی
- انواع میوه و سبزیجات
- مواد غذایی دارای ویتامین A مانند میوه‌ها و سبزیجاتی که رنگ نارنجی دارند یا سبزیجاتی با برگ‌های بزرگ تیره رنگ
- مواد غذایی حاوی ویتامین C مانند مرکبات، فلفل، گوجه فرنگی، توت فرنگی، طالبی، کلم بروکلی
- اگر مبتلا به دیابت هستید توصیه‌های مربوط به داروها و رژیم‌های غذایی مربوط به دیابت را رعایت کنید.
- شیر و فرآورده‌های لبنی. این مواد غذایی منابع خوبی برای کربوهیدرات و پروتئین هستند. اگر منعی برای مصرف لبنیات از سوی پزشک وجود ندارد، روزی سه وعده لبنیات مصرف کنید.
- آب. آب مایع از دست رفته در اثر ترشحات زخم را جایگزین می‌کند. حتماً روزی 6 تا 8 لیوان آب و بنوشید.
حتماً غذای سالم و کافی مصرف کنید
بعضی از افراد ممکن است به دلیل عوارض زخم‌های مزمن قادر به خوردن غذای کافی نباشند. در این موارد می‌توانید از راه‌های زیر کمک بگیرید:
- حجم وعده‌های غذایی را کم کنید و تعداد را افزایش دهید. گاهی اوقات خوردن 6 وعده کوچک از 3 وعده بزرگ راحت‌تر خواهد بود.
- میان وعده‌های سالم مصرف کنید. شما می‌توانید مقدار زیادی از مواد مغذی را از طریق میان وعده‌ها تأمین کنید. میان وعده‌های سالم شامل موارد زیر می‌شوند:
- نون و پنیر
- میوه
- ساندویچ‌های کوچک به همراه مقداری میوه
- مغزهای مقوی
- ویتامین‌ها و مواد معدنی. شما می‌توانید بیشتر ویتامین‌ها و مواد معدنی مورد نیاز خود را از مصرف یک رژیم متعادل مانند آنچه در بالا اشاره کردیم به دست آورید. حتماً در روز یک وعده گوشت قرمز، غلات غنی شده یا سبزیجات با برگ تیره مصرف کنید.
- اگر نمی‌توانید به مقدار لازم میوه و سبزیجات مصرف کنید، پزشک معالج می‌تواند با تجویز مولتی ویتامین‌ها کمبودهای غذایی شما را تا حدی جبران کند.
